آثار زيست محيطی امواج الکترومغناطيسی تلفن همراه

1- مقدمه

استفاده از تکنولوژی در کشورهای پیشرفته و واردات آن به کشورهای در حال توسعه باعث شده تا استفاده کنندگان آن در معرض آثار سوء و عوارض ناشی از آن قرار گیرند. یکی از محصولات تکنولوژی، به کارگیری امواج الکترومغناطیس در بخش­های مختلف صنعتی، علمی، پزشکی و لوازم خانگی است. امواج الکترومغناطیس گونه­ای از انرژی تشعشعی است که دارای طیف بسیار گسترده ای است و از امواج با فرکانس Hz 10 شروع شده و به امواج کیهانی با فرکانس Hz 10²¹ ختم می­گردد.

 امواج مایکروویو طیفی از امواج الکترومغناطیس هستند که محدوده فرکانسی آنها MHz300 تا
 GHz 300می باشد و دارای طول موج mm 1 تا m 1 هستند. کاربرد امواج مایکروویو در صنعت (نساجی، پلاستیک سازی ، کاغذ سازی، نگهداری مواد غذایی، چوب، رادار، ایستگاه های پخش کننده رادیویی و تلویزیونی ، امواج ناوبری، ماهواره ها، تلفن و تلگراف) و در پزشکی (دیاترمی و وسایل گرم کننده توان بخشی)، اهمیت این امواج را دو چندان ساخته است . استفاده از امواج مایکروویو در باند فرکانسی يک گيگاهرتز در تلفن­های همراه و نیز رشد روز افزون کاربران این محصول انسان را در مواجهه هر چه بیشتر این امواج قرار داده است .

در این بررسی سعی شده با مرور یافته های بدست آمده و استانداردهای موجود نتایج منطقی جهت حل معضلات موجود و تهیه پاسخ به شاکیان در خصوص نصب دکلهای مخابراتی تلفن همراه اقدام نمود که به شرح ذیل می باشد:

·        نتایج مطالعه اپیدمیولوژیک در سوئیس: طی مطالعات انجام شده  %74 شکایت افراد به بهانه تماس با آنتن­ها بوده و نتایج بررسی های انجام شده در ناحیه تابشی گیری به شرح ذیل اعلام گردیده است : 

%49 اختلال خواب

%17 سردرد

%18 اختلال در تمرکز فکر

%16 خستگی

در جمع بندی نهایی طی پرسشنامه های تهیه شده %74 افراد علائم خود را ناشی از آنتن BTS و %15 بدلیل تلفن همراه و  %11 علت را خطوط انتقال می­دانند! در هر صورت انجام آزمون­های دقیق­تری برای بررسی اثرات تابش گیری ضروری است.

همچنين بیشترین میزان تابش گیری نزدیک آنتن و در معرض مستقیم امواج که بیش از حد مجاز تعیین شده توسط ICNIRP اما با افزایش فاصله از آنتن در فاصله کمتر از m4/8 ، چگالی توان به میزان کمتر از حد مجاز تعیین شده توسط ICNIRP  می­رسد .

·        مطالعات saneini : بر اساس تحقيقات انجام شده علائم ظاهر شده در ساکنین اطراف آنتن­های تلفن همراه براساس فاصله محل سکونت تا آنتن به سه دسته تقسیم می شود:

1- m 100 برای تحریک پذیری، تمایل به افسردگی، کاهش حافظه، سرگیجه

2- m200 سردرد، اختلال خواب، احساس ناراحتی و مشکلات پوستی

 3- m300 ایجاد خستگی       

·        مطالعه در  ژاپن : شایان ذکر است مواجهه با امواج مایکروویو تلفن همراه در محفظه فلزی جذب انرژی را بیشتر می­کند مثلاً کاربرد تلفن همراه در اتومبیل موجب جذب بیشتر امواج می­شود که احتمالاً به دلیل انعکاس و بازتاب امواج از طریق سطوح فلزی ماشین و جذب مجدد آنها توسط بدن است لذا توصیه می­گردد در چنین مواقعی کمتر از تلفن همراه استفاده شود و یا از کیف­های کوچک برای نگهداری تلفن همراه در جهت کاهش امواج جذب شده توسط بدن استفاده شود .

·        مطالعه در ایران: در این تحقیق حدود و مقادیر مرجع گرفته شده از مقررات، قوانین ، استانداردها، راهنماها و سایر مدارک ملی و بین المللی با هم مقایسه می شوند. کانون توجه اصلی بر روی حدود طیف فرکانسی (MHz900) برای پوشش مقادیر در معرض قرارگیری در اطراف ایستگاه های اصلی 900 GSM می­باشد. بیشترین چگالی توان اندازه گیری شده از میان 346 مورد اندازه گیری در یک فرکانس واحد در باند900 GSM برابر با mW/m² 4/13 در فرکانس MHz 4/952 مطابق با %28 درصد از حد در معرض قرار گرفتن ICNIRP برای جمعیت عمومی بود. حداکثر چگالی توان در فرکانس­های منفرد بین کمتر از µ 1 و  mW/m²4/13 متغیر است. ( یعنی معادل با تفاوتی به اندازه حداقل 7 رقم معنی دار).

2- شبکه­های تلفن همراه و دکلهای   BTS

آنتن­هايي كه براي مصارف مخابراتي در زمينه تلفن همراه، اينترنت پرسرعت و ... استفاده مي شود به آنتنهاي BTS  ملقب است.   BTSها  داراي 3 سكتور A ،B و C بوده كه هر كدام حدود 120 درجه در سطح افق را پوشش مي­دهند كه جمعا" 360 درجه مي باشد . هر BTS قادر است تا حدود
Km 30 را پوشش دهد البته در عمل برد مفيد آن در فضاي باز و بدون هيچگونه ساختمان  ويا مانعي Km 20 تخمين زده مي شود. در فضاي شهر و با وجود ساختمان­هاي بلند و متعدد برد مفيد BTSها را بين Km 2 تا 5 در نظر مي گيرند. قدرت خروجي BTS و قدرت خروجي گوشي به صورت خودکار تنظيم مي­شود، هنگامي كه در نزديكي BTS قرار داريد قدرت خروجي كمتر و هنگامي كه دور هستيد بيشتر مي شود. بر اساس فركانس و قدرت خروجي گوشي­هاي همراه برد مفيد عملاً به شرح ذيل مي­باشد:

داخل شهر             2 تا 4کیلومتر

خارج شهر            5 تا 10کیلومتر

فضاي باز              2 تا 10کیلومتر

  

 ایستگاه پایه تلفن همراه جهت پوشش نواحی جغرافیایی در مناطق مختلف نصب می گردد و  شبکه های تلفن همراه شامل  اتاق کنترل متصل به ایستگاه پایه می باشد. پوشش سیگنال­های ارسالی در حدود بیش از Km20  می باشد.

 ماهیت فیزیکی انتشار امواج الکترومغناطیسی یک آنتن، با توجه به میزان فاصله از منبع وضعیت های مختلفی را برای اندازه گیری ایجاد می­کند. به طور مثال در اطراف يک آنتن سه میدان نزدیک، میانه و دور شناسایی شده است. اجزاء میدان الکتریکی و مغناطیسی در میدان دور ارتباط تنگاتنگی با هم داشته و کافی است فقط یکی از آنها را اندازه بگیریم ولی در میدان نزدیک بدلیل پیچیدگی ارتباطات بین میدان های الکتریکی و مغناطیسی و تداخل انرژی فعال بین منبع و بدن انسان بهتر است میزان در معرض قرار گیری مستقیم بر اساس نرخ جذب ویژه (^[6]SAR) تعیین گردد .

همچنین نحوه عملکرد آنتن ها به شکلی است که سیگنال های منتشره بستگی به جهت بشقاب آنتن داشته و تا مسافتی از زیر آنتن حالت سایه بوده و توان موج منتشره در آن کمتر از مقدار آن در محدوده گلبرگ اصلی آنتن می باشد.

3- امواج الکترومغناطیس و محیط زیست

محیط زیست (زیست بوم) به همه محیط‌هایی که در آن‌ها زندگی جریان دارد گفته می‌شود. مجموعه‌ای از عوامل فیزیکی خارجی و موجودات زنده که با هم در کنش هستند محیط زیست را تشکیل می‌دهند و بر رشد و نمو و رفتار موجودات تأثیر می‌گذارند. محیط زیست طبیعی عبارت است از مجموعه عوامل زیستی و غیر زیستی (فیزیکی، شیمیایی) که بر زندگی یک فرد یا گونه تأثیر می‌گذارند و از آن تأثیر می‌بینند.

یکی از عوامل تاثیر گذار بر محیط زیست عوامل فیزیکی بوده که امواج الکترومغناطیس ناشی از دکل های مخابراتی را شامل می شود. با توجه به اینکه بحث کاربرد این فناوری جدید بوده و هنوز دلایل مستدلی در این خصوص در دست نیست نمی توان به اثرات ناشی از آن در محیط زیست اشاره نمود.

آنتن هاي موجود در محيط زيست بطور مداوم امواج را تابش مي كنند كه احتمال تاثیرات بر محیط در طولاني مدت را داشته و نیازمند به مطالعه و بررسی اثرات فركانس هاي راديويي و ميكروويو بر محیط زیست بوده و علاوه بر انسان­ها حتي حیوانات ، گياهان و درختانی نزديك اين آنتن ها می­باشند را  نیز شامل می شود.

 بدلیل افزایش روز افزون کاربران تلفن همراه در سراسر جهان اخیراً درخصوص اثر تشعشع تلفن همراه بر سلامت مورد توجه جامعه محققین واقع شده و بر این اساس مطالعات بسیاری بر تاثیر آن بر حیوانات و انسان انجام گرفته است و بر اساس نتایج مشاهده شده هنوز دلایل مستدل و شواهد قانع کننده­ای  بدست نیامده است .

از وظایف سازمان حفاظت محیط زیست بررسی اثرات ناشی از تشعشعات و تدوین دستورالعمل نصب دکل­های مخابراتی بر اساس استاندارد­های موجود و مستندات ارائه شده می­باشد تا بتواند محیطی سالم و عاری از هرگونه مشکل را برای انسان­ها و حیات در محیط زیست فراهم نماید. لذا در این راستا اقدام به انجام پروژه های تحقیقاتی نموده تا بر اساس نتایج حاصله دستورالمل­های اجرایی تدوین نماید .

4- استانداردهای در معرض قرار گیری ميدان های رادیویی تلفن همراه

در این جا سعی شده مراجع معتبر در دنیا مورد استناد قرار گیرد که از آن جمله می توان به كميته بين المللي حفاظت در برابر تشعشعات غير يونيزه ICNIRP  و سازمان بهداشت جهاني   WHO اشاره نمود .

جدول2: SAR[9] موضعي تابشي در محدوده هاي فركانسي شبكه موبايلW/kg)) ]1[

مشخصات تابش	محدوده فرکانس MHZ	متوسط سراسر بدن	موضعی (سر و تنه)
کارکنان	900	4/0	10
مردم عادی	900	08/0	20

آثار زيستي ثابت شده در محدوده فركانسي شبكه­هاي سيار هنگامي اتفاق مي­افتد كه دماي بدن بيش از 1 درجه سانتيگراد افزايش يابد. اين مقدارافزايش دما متناظر با جذب حدود W/kg 4 انرژي در سراسر بدن در اثر قرار گرفتن فرد در عرض ميدان به مدت بيش از 30 دقيقه است. با توجه به اين عدد محدوديت پايه براي SAR سراسر بدن با ضريب حفاظتي يك دهم ، برابر  W/kg 4/0 در نظر گرفته شده است. براي افراد عادي اين مقدار با ضريب حفاظتي 5/1 به W/kg08/0 محدود مي­شود.

جدول 3:  محدودیت پایه استاندارد ICNIRP برای چگالی توان در فرکانسهای GHz10 تا 300

مشخصات در معرض قرار گیری	چگالی توان (وات بر متر مربع)
کارکنان شاغل	50
مردم عادی	10

بر اساس نتايج حاصل از بررسي تحقيقات علمي جلوگيري از اثرات حرارتي هنوز هم به عنوان بهترين اصل براي ترسيم راهنمایی در مورد تماس با تشعشع باقي مانده است و بصورت كلي راهكار ارايه شده به وسيله ICNIRP  به [10]NRPB (هيات ملي حفاظت راديولوژيكي) داده مي­شود. درحال حاضر برآيند تحقيقات بيان كننده اين امر است كه تماس با ميدان هاي راديویي در سطحي زير حدود ارايه شده توسطNRPB  ، ICNIRP هيچ اثر نامطلوبي بر سلامت افراد عامه جامعه نخواهد داشت .

جداول زیر مقایسه استانداردهای کشورهای مختلف در زمینه شدت میدان الکتریکی و چگالی توان در میدان های رادیوفرکانسی تلفن همراه می­باشد.

جدول 4: استانداردهای قرارگیری در معرض میدان­های رادیویی موبایل در فرکانس MHz900]1[

محدوديت تابش موبايل در فركانس 900 مگاهرتز	شدت ميدان الكتريكي (V/m)	چگالي توان (W/m2 )	نوع
كميسيون بين المللي حفات در برابر پرتوهاي غير يونيزان(ICNIRP)	25/41	5/4	خطوط راهنما
موسسه استانداراد آمريكا و انستيتوي مهندسان الكتريكي و الكترونيكي  (IEEE/ANSI)	6/47	6	استاندارد
كميته الكتروتكنيك استاندارد سازي اروپا(CENELEC)	1/41	5/4	استاندارد
استراليا (AS/NSZ)	5/27	2	استاندارد
اتريش (ONORM)	6/47	6	پيش استاندارد
مجارستان	1/6	1/0	استاندارد
ايتاليا	6	1/0	دستورالعمل
سوئيس(NISV)	4	004/0	قانون
نروژ(NEL)	1/49	4/6	گزارش
انگلستان (NRPB)	5/112	2/33	گزارش
دپارتمان دفاع ايلات متحده(DOB)	6/47	6	دستورالعمل
كميسيون ارتباطات فدرال(FCC)	-	6	استاندارد
كانادا(safety code6)	48/48	6	استاندارد
آلمان	25/41	-	دستورالعمل
ژاپن	55/47	3	استاندارد
بلغارستان	-	10	استاندارد

4-1- قوانین و استانداردهای موجود در ایران

·        قانون نحوه جلوگيري از آلودگي هوا (مصوب 3/2/1374 ) هیات محترم وزیران

ماده 2 – اقدام به هر عملي كه موجبات آلودگي هوا را فراهم نمايد ممنوع است. منظور از آلودگي هوا عبارتست از وجود و پخش يك يا چند آلوده كننده اعم از جامد، مايع، گاز ، تشعشع پرتوزا و غير پرتوزا در هواي آزاد به مقدار و مدتي كه كيفيت آن را بطوريكه زيان آور براي انسان و يا ساير موجودات زنده و يا گياهان و يا آثار و ابنيه باشد تغيير دهد. 

·        قانون حفاظت و بهسازي محيط زيست (مصوب 28/3/1353 و اصلاحيه 24/8/1371) هیات محترم وزیران

ماده9- اقدام به هر عملي كه موجبات آلودگي محيط زيست را فراهم نمايد ممنوع است. منظور از آلوده ساختن محيط زيست عبارتست از پخش يا آميختن مواد خارجي به آب يا هوا يا زمين به ميزاني كه كيفيت فيزيكي يا شيميايي يا بيولوژيك آن را بطوريكه زيان آور به حال انسان يا ساير موجودات زنده و يا گياهان يا آثار و ابنيه باشد تغيير دهد.

·   حدود پرتوگيري، پرتوهاي غير يونساز (موسسه استاندارد و تحقيقات صنعتي ايران ) كه شامل حدود پرتوگيري براي پرتوهاي الكترومغناطيسي ELF ، VLF، LE، RF، MW در محيط­هاي شغلي و عمومي(مردم) مي باشد. كه در جداول اشاره شده محدوده فركانس، حد شدت ميدان الكتريكي ، حد شدت ميدان مغناطيسي ، حد چگالي شار مغناطيسي و حد چگالي توان موج تخت اعلام گرديده است.

·   توافق نامه بين وزارت جهاد كشاورزي و سازمان حفاظت محيط زيست پيرامون توافق بر تخصيص فضا جهت نصب ايستگاه هاي BTS (در محيط هاي جنگلي با امكانات برق رساني، محيط هاي جنگلي بدون امكانات برق رساني و محيط هاي روستايي، ريلي، جاده اي و ساير نقاط خارج شهر)  حسب روش اجرايي مصوبه شماره 35563/ت35337ِ هـ مورخ 7/4/1387

·   تعيين كد استقرار دكل­هاي مخابراتي (آنتن هاي BTS ) به استناد تصميمات متخذه در جلسه مورخ 21/2/88 كميته كارشناسي تعيين كد استقرار صنايع و واحدهاي خدماتي استقرار واحدهاي مذكور فعلا" گروه (11- الف) مراكز خدماتي (شايان ذكر است كه اين كد بر اساس استعلام انجام شده از سوي وزارت بهداشت ، درمان و آموزش پزشكي و سازمان انرژي اتمي بصورت موقت تدوين گرديده است. )

5- نتیجه گیری

بر اساس نتايج بدست آمده از بررسي يافته هاي موجود مي توان به موارد ذيل اشاره نمود:

-    بدون تردید استفاده از تلفن همراه نیازمند زیرساخت هایی است که شاید در بین این زیرساخت ها مهم ترین آن آنتن های BTS باشد.

-    در ارتباط با گوشي تلفن همراه هنوز مطالعات و تحقيقات و بررسي هاي گسترده­اي در جهان در حال انجام است و  بر اساس مطالعات انجام شده شدت ميدان اطراف گوشي تلفن همراه بسيار كم است.

-    - برخلاف اثرات حرارتي امواج مايكروويو كه منحصراً با چگالي توان يا SAR تعريف مي­شود اثرات بيولوژيك غير حرارتي مايكروويو به شرايط مواجهه بستگي دارد كه علاوه بر چگالي توان و SAR عوامل مختلف ديگري نظير فركانس، مدولاسيون، زمان تناوب و مدت مواجهه، مجاورت آنتن به بافت و سطحي از بافت كه مورد مواجهه قرار گرفته، بسيار موثر هستند. البته اثر چگالي توان از اهميت بالاتري برخوردار است. اثر چگالي توان وابستگي شديدي به مدت مواجهه دارد به طوري كه اثرات غير حرارتي ناشي از چگالي توان كم در مواجهه طولاني مدت مي تواند مشابه اثرات غير حرارتي ناشي از چگالي توان بالا در مدت مواجهه اندك باشد.

-    آلودگي امواج الكترومغناطيس مثل بقيه آلودگي­ها نيست كه وضعيت مناطق مختلف روي هم اثر بگذارد. بلكه در هر منطقه­اي كه اقدامات لازم در جهت كنترل مبادي اين آلودگي انجام شده باشد آن منطقه سالم خواهد بود.

به منظور فائق آمدن بر مشکلات موجود در کشور بايد دستورالعمل استقرار و شرايط كاربري تجهيزات اين بخش منجمله دستورالعمل استقرار آنتن هاي   BTS تدوين گشته و به اجرا درآيد. در اين راستا لازم است که نهادهای مرتبط جهت تبادل اطلاعات مورد نياز براي پيشبرد پروژه هاي در حال اجراء و تدوين مقررات همکاری کافی نمايند. علاوه بر اين لازم است که نهادهاي مسئول نتايج فعاليت هاي ميدانی انجام شده را به صورت گسترده­تری اطلاع رسانی نموده و به منظور دستيابي به قوانين و مقررات مشترك همكاري نمايند. از جمله آسيب­هايي که به علت عدم هماهنگی بين دستگاه­های مسوول مشاهده شده است به عدم پاسخگويي به مكاتبات صورت گرفته با نهادهاي مرتبط برای پاسخگويي و رفع مسائل ذينفعان می­توان اشاره کرد. بعضاً نيز گزارش­های نادرستی است پیرامون اثرات سوء آنتن های مخابراتی منتشر می شود و این در حالی است که تاکنون توسط هیچ مرجع جهانی و بین­المللی مشکلی برای تشعشعات آنتن های تلفن همراه منتشر یا ثابت نشده است.

6- پيشنهادات

کاربرد سالمتر فناوری تلفن­های همراه با رهنمودهاي موجود نیازمند به ارائه راهکارهای کم خطر و سازگار با محیط زيست بوده و تدوين استانداردهاي اجرایی با رعایت مسائل زیست محیطی و سلامت بايد در اولویت قرار گيرد. با اطلاع رساني و آگاهي بخشي­هاي مناسب به مردم در جهت احتراز از موقعيت­ها و وضعيت­هاي زيان آور دستگاه­هاي توليد كننده EMF می­توان اثرات نامطلوب احتمالی تشعشعات پرقدرت را به حداقل رساند. با اين حال لازم است که در مورد تامين ايمنی تشعشعی گروه­هاي حساس و آسيب پذير جامعه از جمله كودكان، سالمندان، مراکز درمانی، زنان باردار و ... تدابير ويژه­ای اتخاذ نمود.

منابع :

1-   دفتر بررسی آلودگی هوای سازمان حفاظت محیط زیست

2-    سازمان حفاظت محيط زيست (كارفرما)، مركز تحقيقات مخابرات ايران(مجري)، پروژه تحقيقاتي "تدوين سطوح استاندارد امواج الكترومغناطيس ناشي از موبايل" ، 1383.

[2] NIEHS REPORT on "Health Effects from Exposure to Power Line Frequency Electric and Magnetic Fields", 1999

3- بهار آرا ، جواد ، " بررسی اثر مدولاسیون و   باند امواج 950 مگاهرتز سیستم تلفن همراه GSM برکارایی سیناپس ناحیه هیپوفيز" ،  رساله دکتری رشته زیست شناسی تکوینی جانوری ، بهار 1383

 ۴. خوانين علي ،" بررسي اثر بيولوژيكي امواج ماكروويو تلفن سيار بر تغييرات ظرفيت آنتي اكسيداني خون خرگوش"، مجله علوم پايه پزشكي ايران ، 1385جلد 9، شماره 4 ، زمستان 1385، صفحات 249-244 .

  ۵.فرودین دلنواز ، آشنايي با پرتوهاي غير يونساز و حفاظت در برابر آنها ، نشر شركت دربيد، آبان ماه 1385 .

[6] S M MANN, T G Cooper, SG Allen , NIRPB- R321, Exposure to Radio Waves near Mobile Phone Base Stations , 2000

[7] Your EMF Environment (part 1), EMF Questions & Answers Booklet,  June 2002

[8] Australian Government, About Mobile Phones, Fact Sheet, Australian Radiation Protection and Nuclear Safety Agency, 2006